Πόσες φορές δεν έχουμε περάσει από αυτό το κεντρικό σημείο της Αθήνας διερωτόμασταν 50 περίπου μέλη έξω από την παλιά σιδερένια πόρτα στην οδό Κοραή 4. Ποτέ δεν είχαμε σκεφτεί τι να κρύβει άραγε πίσω της. Το Σάββατο 3 Μαΐου 2025 την επισκεφτήκαμε, την ανοίξαμε και μάθαμε. Και αυτό χάρη στον κ. Κων/νο Κυρίμη, ερευνητή-συγγραφέα, ο οποίος ένα περίπου μήνα πριν μας είχε κάνει σχετική διάλεξη στο Πανεπιστήμιο με θέμα: «Καταφύγια και Παθητική Αεράμυνα στην Αττική 1936-1941».
400 και πλέον δημόσια καταφύγια, ικανά να στεγάσουν 30-40.000 άτομα, κατασκευάστηκαν στην Αθήνα κατά την προπολεμική περίοδο 1936-1940, επί κυβερνήσεως Ιωάννη Μεταξά, μας είχε πεί. Παράλληλα, πολλές εκατοντάδες ιδιωτικά καταφύγια, κτίστηκαν στα υπόγεια πολυκατοικιών, που προέβλεπε υποχρεωτικά νόμος για τις νέες κατασκευές και με πολύ αυστηρές συγκεκριμένες προδιαγραφές. Σκοπός ήταν η προστασία των κατοίκων της πόλης από αεροπορικές επιδρομές. Η ιστορία των καταφυγίων συνδέεται με την παθητική αεράμυνα και εντάσσεται στο πλαίσιο του αμυντικού σχεδιασμού της πολεμικής προπαρασκευής της χώρας μας κατά τον Β΄ΠΠ.
Σήμερα ελάχιστα από αυτά τα καταφύγια σώζονται, ανάμεσα στα οποία είναι και εκείνο της Κοραή 4 που εμείς επισκεφτήκαμε, αλλά και που ο καθένας μπορεί να το επισκεφτεί πρωϊνά Σαββάτου, όπως μας είπε ο φύλακας που βρίσκεται εκεί. Πάνω από τη σιδερένια πόρτα υπάρχει ταμπέλα που γράφει «ΧΩΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ 1941-1944». Ανοίγοντας την πόρτα είναι σαν να ανοίγεις ένα παράθυρο στον χρόνο πίσω. Αρχίζει αμέσως μια τσιμεντένια σκάλα προς τα κάτω με πολλά σκαλοπάτια που σε οδηγούν στο πρώτο επίπεδο και αφού περιηγηθείς τους χώρους του, κατεβαίνεις στο δεύτερο πιο χαμηλό επίπεδο ίδιων περίπου διαστάσεων.
Μια βαριά θωρακισμένη πόρτα ασφαλείας σε οδηγεί στους σκοτεινούς θαλάμους, που όμως είναι επαρκώς φωτισμένοι σήμερα για την περιήγηση των επισκεπτών. Το παράδοξο με αυτή την πόρτα είναι η μικρή μεταλλική ταμπελίτσα που βρίσκεται ακριβώς από πίσω και γράφει στα γερμανικά ότι εγγυάται για την ασφάλειά του χώρου. Και γιατί αυτό; Γιατί η πόρτα είναι γερμανικής κατασκευής. Και γιατί είναι γερμανικής κατασκευής; Επειδή οι πόρτες των καταφυγίων έπρεπε να προστατεύουν το εσωτερικό από βόμβες και χημικά αέρια, οι προδιαγραφές τους ήταν τόσο αυστηρές που καμία ελληνική εταιρεία τότε δεν τις πληρούσε. Επιπλέον η Γερμανία ήταν η μόνη χώρα που δεχόταν να πληρωθεί με σταφίδα και καπνό. Μας προμήθευσε λοιπόν πρώτα με υλικά προστασίας και λίγα χρόνια αργότερα η ίδια έστειλε τα Stukas τα αεροπλάνα της για να μας βομβαρδίσει! Τι πιο παράδοξο!
Ακριβώς μετά την πόρτα στη δεξιά πλευρά υπάρχει στον τοίχο απλωμένη μια μεγάλη γερμανική σημαία. Ταράζεσαι, αλλά αμέσως συνειδητοποιείς ότι βρίσκεσαι σε ένα υπόγειο και ότι το εχθρικό σύμβολο είναι ένα λάφυρο κρεμασμένο στον τοίχο. Προχωρώντας συναντάς διάφορους θαλάμους, χώρους υγιεινής, δεξαμενές νερού, την απαραίτητη έξοδο κινδύνου κ.α. Το πιο εντυπωσιακό είναι οι πολυκαιρισμένοι σχεδόν μαύροι τοίχοι, πάνω στους οποίους είναι γραμμένα, στην κυριολεξία χαραγμένα, τα ίχνη μιας βαρύνουσας ιστορικής περιόδου της χώρας μας. Εδώ μιλάμε για την περίοδο 1941-1944, όταν ο κατακτητής επέταξε το συγκεκριμένο καταφύγιο και το έκανε χώρο κρατουμένων. Χρόνο να ’χεις να διαβάζεις. Μη δώσεις σημασία στην ανορθογραφία, καλύτερα δώσε στα μηνύματα των ανθρώπων που πέρασαν από εκεί μέσα. Ως μια απόλυτη αταξική κοινωνία τους χαρακτηρίζει ο κ. Κυρίμης, αφού όταν οι σειρήνες χτυπούσαν κατέφευγαν εκεί για επιβίωση όσοι προλάβαιναν ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, τάξης, κυρίως όμως γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι. Συναντιόντουσαν δηλαδή εκεί οι καλοντυμένοι αρωματισμένοι αστοί με τους όχι και τόσο καθαρούς και όχι και τόσο πνευματικούς λαϊκούς ανθρώπους. Παραθέτω μερικά ενδεικτικά χαράγματα:
«Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΘΕΟΥ ΕΣΤΙ, ΤΟ ΔΕ ΨΕΥΔΟΣ ΜΕΓΑ ΑΜΑΡΤΗΜΑ. ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΜΑΝΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΕΤΩΝ 15, ΤΗ 20Η Ιουλίου 1944»
«ΕΙΣ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΘΕΟΥ ΟΡΚΙΖΟΜΑΙ ΟΤΙ ΓΙΑ ΕΝΑ ΨΕΥΜΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΟΥ ΤΩΝ ΜΕ ΚΡΑΤΗΣΑΝ ΑΔΙΚΩΣ. Ν.Χ.Κ. 8-7-44»
«ΒΑΓΙΟΣ. ΑΔΗΚΑ ΜΕ ΚΡΑΤΑΝΕ ΟΙ ……….. ΓΙΑ ΤΗΠΟΤΕΝΙΑ ΗΠΟΘΕΣΗ»
Καρδούλες τρυπημένες με βέλη, μερικά γυμνά σώματα, ακόμα και για την ποδοσφαιρική ομάδα ΑΕΚ θα διαβάσει κανείς, αλλά και πολλά-πολλά άλλα.
Τα συναισθήματα που γεννιούνται στον επισκέπτη είναι έντονα και ανάμικτα: Συγκίνηση, εκπλήξεις, απογοητεύσεις, εξοργισμός, αλλά και θαυμασμός για τη μέριμνα και στοχασμοί.
Να πούμε ακόμα ότι για να λειτουργήσει αποτελεσματικά το όλο σύστημα διάσωσης του πληθυσμού με τα καταφύγια χρειαζόταν ειδική εκπαίδευση με ενημερώσεις, ασκήσεις, αναθέσεις αρμοδιοτήτων κ.α. Πολύ ενεργητικό ρόλο σ αυτό έπαιξαν τα πολύ νεαρά άτομα, τα παιδιά δηλαδή κάτω των 18 ετών, όπως και οι άνδρες άνω των 45, που δεν ήταν στο μέτωπο του πολέμου. Αλλά και οι γυναίκες δεν έμειναν εκτός, παρότι ο ρόλος τους ήταν αρκετά περιορισμένος στο σπίτι εκείνη την εποχή. Βγήκαν από τα σπίτια τους και συμμετείχαν στην παθητική αεράμυνα, προσφέροντας υπηρεσίες ως νοσοκόμες, ως μέλη συνεργείων διάσωσης, ακόμα και ως οδηγοί ασθενοφόρων. Κανένας δεν περίσσευε.
Η παθητική αεράμυνα είχε και το έμβλημά της, έναν αρχαίο Έλληνα πολεμιστή που στρέφει την ασπίδα του προς τον ουρανό, από τον οποίο θα κατέφθαναν τα βομβαρδιστικά αεροσκάφη.
Τελειώνοντας την περιήγηση στα δύο υπόγεια, ανεβήκαμε την ίδια σκάλα που είχαμε κατεβεί και αποχωρήσαμε με μια βιωματική εμπειρία που μας άφησε ανεξίτηλες εικόνες στην ψυχή και στο μυαλό μας. Λέγαμε ότι κάθε Έλληνας και κάθε Ελληνίδα θα πρέπει να γνωρίζει αυτούς τους ιστορικούς τόπους μνήμης. Τα καταφύγια έχουν πολλά να μας πούν για το χθες και αποδείχτηκαν εξαιρετικά χρήσιμα κατά τα ταραγμένα χρόνια του Β΄ΠΠ.
Κατευθυνθήκαμε προς την Πανεπιστημίου και την βαδίσαμε μέχρι το μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού και συγκεκριμένα έξω από το πολυκατάστημα ‘’Attica’’, για να δούμε τη μεταλλική σχάρα που βρίσκεται στο πεζοδρόμιο ακριβώς μπροστά από τη βιτρίνα του. Πόσοι άραγε γνωρίζουν ότι απ’ αυτή τη σχάρα ήταν ή έξοδος κινδύνου ενός μεγάλου καταφυγίου με τους πιο παχείς τοίχους που στέγαζε υπηρεσίες του Στρατού; Και πόσοι ακόμα γνωρίζουν, ότι στα έγκατα του λόφου του Λυκαβηττού λειτουργούσε το 1940 το Κέντρο Επιτήρησης και Συναγερμού και η Διοίκηση Αεράμυνας Αθηνών;
Ο κ. Κων/νος Κυρίμης, λάτρης της ιστορίας, όπως γράφει στα βιβλία του θέλησε να διεισδύσει στα μυστικά καταφύγια της Αθήνας και του Πειραιά επειδή του προκάλεσαν έντονο ενδιαφέρον τα κρυμμένα άγνωστα μυστικά τους και ταυτόχρονα επειδή διαπίστωσε έλλειμμα καταγραφής τους. Η σχετική βιβλιογραφία ήταν ανύπαρκτη. Θέλησε να διασώσει το ιστορικό αποτύπωμα αυτών των ξεχασμένων χώρων. Από το 2012 μπήκε σε μία συναρπαστική και κοπιαστική περιπέτεια με έρευνα σε βάθος σε αρχεία, εφημερίδες, περιοδικά της εποχής, επιτόπιες επισκέψεις και συνέγραψε βιβλία υπό την αιγίδα της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού και του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας. Τον Σεπτέμβριο του 2024 εξέδωσε τον Γ΄ τόμο του βιβλίου του με τίτλο «ΤΑ ΚΑΤΑΦΥΓΙΑ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ».
Στόχος του, όπως ο ίδιος αναφέρει στο τελευταίο του βιβλίο, είναι να συνδράμει σε μετατροπές καταφυγίων σε επισκέψιμους χώρους. Εμείς του το ευχόμαστε ολόψυχα και κλείνουμε με την προτροπή του: «Να θυμάστε αυτούς τους χώρους, όχι γι αυτό που είναι τώρα, αλλά γι αυτό που ήταν στο παρελθόν και που ελπίζουμε να μην είναι ποτέ ξανά….»
Φ.Δ.
